گزارشي از بخش جانوران سمي و تهيه پادزهر موسسه رازي
شايد براي بعضي افراد مارگزيدگي اتفاقي دور از انتظار باشد اما گفتني است مارها در اکثر نقاط جهان به جز قطب شمال و جنوب و بعضي جزاير دورافتاده وجود دارند. ايران به دليل داشتن ساختار آب و هوايي خاص يکي از معدود کشورهايي است که از لحاظ داشتن گونه هاي مختلف مار بسيار غني است. با پيشرفت علم پزشکي و علوم وابسته در سال هاي اخير، پژوهش هاي فراواني در زمينه خواص شيميايي و سم مار انجام گرفته است. سم يک ماده شيميايي با منشاء زيستي است که توسط يک جانور ساخته شده و براي حمله و دفاع استفاده مي شود. سم به وسيله ساختارهاي تخصصي شده از قبيل غدد بزاقي تغييريافته، توليد و از طريق سيستم هاي اختصاصي از قبيل دندان هاي شياردار يا نيش هاي تيز و باريک به بدن طعمه يا دشمن تزريق مي شود. پادزهرها، آنتي بادي هاي تصفيه شده يي هستند که عليه سم ها يا ترکيب هاي موجود در سم عمل کرده و آنها را خنثي مي کنند. «آلبرت کالمت» )Albert Calmette( ميکروب شناس انستيتو پاستور در ليل فرانسه اولين کسي بود که در حدود صد سال سرم ضد مارگزيدگي توليد کرد. «کالمت»، شاگرد لويي پاستور و از پايه گذاران انستيتو پاستور شهر ليل بود. او سم افعي راسل را با سم کبرا مخلوط و اسب را با اين ترکيب مصون سازي کرد و از اين سرم به عنوان ماده ضد سم براي مارگزيدگي هايي که در هندوستان روي مي داد، بهره جست. او بعدها براي سم هر يک از اين مارها سرم ويژه يي ساخت. در ايران نيز تحقيقات در زمينه سم مارها به موازات ساير کشورها آغاز شده و در حال حاضر نيز ادامه دارد. يکي از موسساتي که سال ها است در اين زمينه تحقيق و بررسي مي کند، موسسه تحقيقات واکسن و سرم سازي رازي واقع در حصارک کرج است. به منظور آشنايي با اين موسسه گزارشي از فعاليت هاي صورت گرفته در اين مرکز تهيه شده است که در زير مي خوانيد.
-
تاريخچه تحقيقات در زمينه جانوران سمي ايران، به ويژه مارهاي سمي به سال 1338 بازمي گردد. در اين سال به همت دکتر «محمود لطيفي» بخش جانوران سمي در انستيتو تحقيقات واکسن و سرم سازي رازي داير شد. دکتر «عباس زارع»، رئيس بخش جانوران سمي موسسه تحقيقات واکسن و سرم سازي رازي ضمن بيان اين مطلب گفت: از همان سال، تحقيقات روي جانوران سمي و به ويژه توليد سرم ضد مارگزيدگي آغاز شد. در سال 1340 براي اولين بار سرم منووالان ضد مارگزيدگي توليد شد. تا قبل از اين تاريخ، اين سرم از خارج از کشور وارد مي شد. در سال 1347 جمع آوري عقرب هاي ايران آغاز شد. در سال 1351 در پي جمع آوري عقرب هاي ايران و شناسايي آنها، توليد سرم پلي والان ضدعقرب زدگي آغاز شد. اين موسسه در حال حاضر با توليد سرم پلي والان عليه زهر شش نوع از عقرب هاي خطرناک ايران و سرم پلي والان عليه زهر شش نوع از مارهاي خطرناک به عنوان بزرگ ترين مرکز توليد پادزهر در خاورميانه به کار خود ادامه مي دهد.
جمع آوري نمونه ها
مارها به سه دسته سمي، نيمه سمي و غيرسمي تقسيم مي شوند. در ايران بيش از 60 گونه مار شناسايي شده اند که 20 نوع آنها سمي و بقيه غيرسمي و نيمه سمي هستند. از بين مارهاي سمي ايران، 6 گونه داراي فراواني نسبي بوده و خطرناک هستند که اين بخش مسووليت توليد پادزهر عليه آنها را به عهده دارد. براي توليد پادزهر به سم عقرب ها و مارهاي گوناگون نياز است که صياداني در سراسر کشور با داشتن مجوز از موسسه رازي، مارها و عقرب هاي مورد نياز موسسه را تامين مي کنند. به گفته دکتر «ابوالفضل اکبري»، رئيس بخش ايمينولوژي و توليد پلاسما و عضو هيات علمي موسسه رازي سالانه نزديک به دو هزار حلقه مار سمي به موسسه آورده مي شود. اين مارها بيشتر از مارهاي کبرا، افعي گرزه، افعي قفقازي، افعي زنجاني، مار شاخدار و مار جعفري هستند. از دو هزار حلقه ماري که به انستيتو آورده مي شود 200 تا 250 حلقه، مار کبرا و افعي گرزه و بقيه از چهار گونه ديگر هستند. مارهايي که معمولاً به انستيتو آورده مي شوند توسط 10 الي 12 صيادي که توسط موسسه آموزش ديده و داراي مجوز رسمي از انستيتو سرم سازي رازي هستند به انستيتو تحويل داده مي شوند. اين صيادان، شناخته شده بوده و به سازمان حفاظت محيط زيست نيز معرفي شده اند. اين صيادان معمولاً از نواحي مارخيز کشور مثل استان خراسان، آذربايجان و استان مرکزي نمونه برداري مي کنند. مارها و عقرب ها پس از تحويل از صيادان به مدت دو هفته قرنطينه مي شوند تا ضدعفوني و عاري از انگل شوند. معمولاً، سم گيري پس از قرنطينه به عمل مي آيد.
سم گيري
سم گيري از مار توسط افراد مجرب و خبره با باز کردن دهان مار، ماساژ دادن و تحريک غده سمي که در پشت چشم و بالاي سر مار قرار دارد انجام مي گيرد. سم از داخل کانالي که در دندان نيش مار وجود دارد، به دست مي آيد. براي تهيه سم مار در گروه الاپيده مانند کبرا، از يک شيشه مخصوص استفاده مي شود. رنگ سم در انواع مارها متفاوت است. ممکن است سفيد روشن يا کدر يا زرد روشن يا نارنجي يا متمايل به قهوه يي باشد. گاهي سم مترشحه از غده هاي سمي چپ و راست مار از حيث کميت و کيفيت با هم متفاوتند و اين تفاوت در جنس هاي نر و ماده مارهايي که از يک نوعند نيز مشاهده مي شود. مقدار سم کبراي نر بيشتر از سم کبراي ماده است ولي اين نسبت در گروه افعي ها صدق نمي کند. سم کبراي مسن و تيره رنگ بيشتر از کبراي جوان و کم رنگ است. مقدار سم مار کبرا بيش از انواع ديگر است. به طور کلي از لحاظ ميزان ترشح سم و قدرت کشندگي آن، مار کبرا، مار جعفري، گرزه مار و مار شاخدار به ترتيب از ساير انواع ديگر مارهاي سمي ايران خطرناک تر هستند. اغلب مقدار سم نوزادان مارهاي سمي براي کشتن يک فرد بالغ کافي است و گاهي مقدار تزريق سم به شکار کمتر است. اين مورد به بلندي و کوتاهي دندان سمي مار بستگي دارد. سم گيري از عقرب با تحريک الکتريکي آخرين بند دم عقرب )که غده سمي عقرب در آنجا قرار دارد( انجام مي شود.
دکتر «اکبري» درباره تعداد دفعات سم گيري از مارها گفت: «از آنجا که در سم گيري از افعي ها به غدد ترشحي شان فشار وارد مي شود احتمال عفوني شدن غدد و آسيب مارها بسيار زياد است. بنابراين در مورد افعي ها تنها سم گيري اوليه براي ما مهم است اما در مورد کبراها چنين نبوده و مي توان 3 الي 4 بار آنها را سم گيري کرد. مارها معمولاً بعد از سم گيري براي فعاليت هاي آموزشي يا کارهاي تحقيقاتي ديگر مورد استفاده قرار مي گيرند. به عنوان مثال، براي انجام کارهاي سيتولوژيک و تهيه کاريوتايپ مارها از مغز استخوان ستون فقرات آنها نمونه گرفته مي شود. تعدادي نيز براي استفاده در دبيرستان ها، دانشگاه ها و ساير مراکز تحقيقاتي فيکس شده و در اختيار اين مراکز قرار داده مي شود.» دکتر «زارع» با بيان اينکه تهيه سم مار و سرم مارگزيدگي ايجاب مي کرده است که برنامه انستيتو بر پايه جمع آوري مارهاي سمي تنظيم شود، اظهار داشت که در آينده قرار است با همکاري سازمان حفاظت محيط زيست برنامه يي براي بازگرداندن مارها به طبيعت اجرا شود تا ضمن آنکه با مارگزيدگي مقابله مي شود در حفظ توازن عوامل گوناگون طبيعت هم کوششي شده باشد.
تزريق سم به اسب
از آنجا که قدرت آنتي ژنيسيته سم پايين است، تزريق سم به اسب باعث توليد پادزهر در بدنش نمي شود. براي اين منظور ياورهايي وجود دارند. اين ياورها به سم اضافه شده و بعد به اسب تزريق مي شوند. دکتر «زارع» در خصوص استفاده از ياورها خاطرنشان شد که هدف از استفاده از ياورها به معناي ضعيف کردن سم نيست، بلکه هدف کاهش انتشار سم به جريان خون است. در مورد سم عقرب و مار نتايج آزمايش ها نشان داده است که نبايد سم ضعيف شود. اگر سم ضعيف شود خاصيت آنتي ژنيسيته خود را از دست مي دهد. تعداد اسب هاي موجود براي توليد پادزهر 250 راس اسب 300 تا 500 کيلوگرمي است که همگي سالم و در محدوده سني 4 تا 9 سال قرار دارند. بسته به نوع تزريق و نوع سم به کار رفته، از 5 تا 9 بار در يک دوره به آنها سم تزريق مي شود. پس از کامل شدن دوره تزريق که حدوداً شش ماه به طول مي انجامد يک مرحله استراحت به اسب داده مي شود که حدود 7 تا 10 روز است. در مرحله بعد براي تهيه پلاسما از اين حيوانات خونگيري مي شود. مرحله بعد از خونگيري، تهيه پلاسما است. تهيه پلاسما با افزودن ماده ضد انعقاد به خون اسب انجام شده و پس از ته نشين شدن گلبو ل هاي خوني، مايع رويي )پلاسما( جدا مي شود. اين پلاسما حاوي پادزهر است که توسط سيستم ايمني اسب توليد شده است. سپس پلاسما از نظر ميزان خنثي کنندگي زهر کنترل شده و براي مراحل بعدي به بخش تصفيه سرم ارسال مي شود. در بخش تصفيه سرم، روي پلاسماي ايمن شده طبق پروتکل هاي خاص مراحل مختلفي از جمله رقيق کردن، رسوب دهي پروتئين هاي اختصاصي و هضم آنزيمي انجام مي گيرد و در نهايت محلولي که حاصل مي شود حاوي گاماگلبولين هاي اختصاصي ضد سم است که توسط فيلترهاي استريل کننده، استريل شده و در نهايت به عنوان پادزهر بالک شناخته مي شود. براساس مجموعه دستورالعمل هاي بهداشت جهاني روي پادزهرهاي بالک آزمايش هاي کنترلي انجام مي شود و در صورت مثبت بودن تمام آزمايش ها، مجوز فرمولاسيون نهايي داده مي شود. فرمولاسيون نهايي شامل تنظيم دقيق تيتر پادزهر براساس پروتکل سازمان بهداشت جهاني و افزودن نگهدارنده هاي مورد نياز است. در مرحله بعد از فرمولاسيون نهايي، نمونه گيري انجام مي شود و به بخش کنترل کيفيت ارسال مي شود. پادزهر در بخش کنترل کيفيت تحت آزمايش هاي کنترلي قرار گرفته و پس از تاييد نهايي مجوز تقسيم و بسته بندي داده مي شود. پس از تقسيم و بسته بندي مجدداً آمپول ها توسط بخش کنترل کيفيت آزمايش مي شوند. در صورت مثبت بودن جواب آزمايش ها به صورت محصول نهايي توسط وزارت بهداشت توزيع مي شود. محصول نهايي براي سرم هاي ضدمار در آمپول هاي 10 ميلي ليتري و براي سرم هاي ضدعقرب در آمپول هاي 5 ميلي ليتري است.
بحث کيفيت پادزهر
«هر دارويي که ساخته مي شود اگر برخي اصول خاص داروسازي در آن رعايت نشود، ممکن است تب زا باشد.» دکتر «زارع» در خصوص کيفيت پادزهرهاي توليدي انستيتو رازي گفت: «طي 6 الي 7 سال اخير است که ما موفق شديم تب زايي را از پادزهرها حذف و به استاندارد جهاني برسيم.» در ادامه دکتر «محمدپور»، معاون تحقيق واحد تهيه سم و سرم موسسه رازي در خصوص کيفيت پادزهرها اظهار داشت: «براي اينکه پادزهري که در بدن اسب توليد مي شود به فرآورده يي تبديل شود که قابل تزريق به انسان باشد بايد خصوصيات ويژه يي داشته باشد و از يک سري استانداردهاي بين المللي تبعيت کند، به عنوان مثال 1-بايد ايمن بوده و در کوتاه مدت يا درازمدت عارضه جانبي ايجاد نکند. 2- تب زايي نداشته باشد.3- قدرت لازم براي خنثي سازي سمومي که به بدن وارد شده است، داشته باشد. 4- در همان لحظه يي که تزريق مي شود در مصدوم ناراحتي ايجاد نکند تا مصدوم پذيرش لازم براي دارو را داشته باشد.» دکتر «محمدپور» در ادامه خاطرنشان کرد: «فرآورده هاي توليدي اين موسسه از نظر کيفيت مطابق با استانداردهاي اروپايي است و بر اساس اين استانداردها توليد مي شوند.» وي در مورد ميزان پادزهر توليد شده در موسسه گفت: «ما به طور کامل مصرف داخل را تامين کرده و در کنار تامين احتياج هاي داخلي، صادراتي را نيز به کشورهاي ديگر به ويژه کشورهاي همسايه و حتي برخي کشورهاي اروپايي نيز داريم. هر سال حدود 50 هزار آمپول پادزهر ضدسم مار و حدود 70 هزار آمپول ضدسم عقرب به تقاضاي وزارت بهداشت براي مصرف داخلي توليد و نزديک به 10 هزار آمپول به کشورهاي خارجي مانند اردن و باغ وحش هاي اروپا صادر مي شود.»
سرم چيست
سرم ضدمارگزيدگي يا عقرب زدگي به موادي اطلاق مي شود که خاصيت خنثي کنندگي سم مار يا زهر عقرب را داشته باشند. اين سم کم و بيش هترولوگ است و با ايمن سازي حيوان عليه سموم مار تهيه مي شود. سرم هاي ضدمارگزيدگي به روش آنزيماتيک يا هضم با پپسين و فراکسيون کردن با سولفات آمونيوم، تصفيه و تغليظ مي شوند. اين سرم حاوي اندکي فنل است. سرم ضدمارگزيدگي نام هاي مختلفي دارد. سرم هاي موجود در بازار ايران که ساخت انستيتو رازي است به صورت پلي والان در آمپول هاي 10 سانتي متر مکعبي به نام «پلي والان آنتي ونوم» همراه با دستورالعمل و تاريخ مصرف عرضه مي شود. اين سرم بر ضد سم 6 نوع افعي )گرزه مار، مار شاخدار، مار جعفري، افعي دماوندي، افعي زنجاني و افعي قفقازي( و يک نوع کبراي ايران يا کفچه مار است. سرم هاي منووالان يا اختصاصي که بر ضد سم هر يک از انواع مارهاي ياد شده تهيه مي شود فقط در انستيتو رازي موجود است. ارزش درماني هر يک از سرم ها بستگي به ميزان قدرت خنثي کننده سم در هر سانتي متر مکعب سرم دارد. با سپري شدن تاريخ مصرف سرم، ارزش درماني آن از بين مي رود و اگر سرم حالت کدر و شيري رنگ پيدا کند ديگر قابل مصرف نيست. مقدار تجويز سرم ضد مارگزيدگي به يک بيمار به قدرت خنثي کنندگي سم، نوع ميزان ترشح سم هر مار و علائم باليني بستگي دارد. به طور کلي در حالات خفيف مارگزيدگي، تزريق يک يا دو واحد و در حالت سخت بيماري، دو تا شش واحد سرم پلي والان ضدمارگزيدگي تجويز مي شود. در موارد سخت، 10 واحد و حتي بيشتر و گاهي تا 30 واحد يعني 300 سانتي متر مکعب سرم براي يک بيمار مصرف شده که اين مقدار خطرناک است و نبايد تجويز شود.
تحقيق در زمينه اثرات درماني سموم
دکتر «زارع» با بيان اينکه هنوز زمينه سازي لازم براي تهيه دارو از سموم مار و عقرب در ايران انجام نشده و در حال حاضر تنها پادزهر توليد مي شود، گفت: «کشورهاي خارجي در تلاشند از سم مار و عقرب براي درمان بيماري هاي قلبي عروقي و ضدانعقاد خون و حتي تهيه کيت هاي آزمايشگاهي استفاده کنند اما سم مار و عقرب در ايران تاکنون هيچ استفاده دارويي نداشته و تنها به عنوان پادزهر کاربرد داشته است.» وي گفت: «سياستگذاري اين بخش در آينده بر اين است که به اثرات درماني سم ها روي برخي بيماري ها مثل ام.اس بپردازد.» دکتر «زارع» ضمن استقبال از اجراي طرح هاي تحقيقاتي مشترک با دانشگاه ها و مراکز تحقيقاتي ديگر اعلام کرد: «ما نمي توانيم به تنهايي کار کنيم و شديداً از حضور دانشجويان و دانشگاهيان استقبال مي کنيم تا با کمک آنها کارهاي کاربردي انجام دهيم چرا که کشور ايران از معدود کشورهايي است که از لحاظ تعداد گونه هاي مار و عقرب بسيار غني است و همين مساله بيانگر ضرورت انجام کارهاي تحقيقاتي بيشتر در اين زمينه است.» به گفته وي هنوز روي سم مارهاي دريايي هيچ تحقيقي انجام نشده است. ما قصد داريم در آينده با همکاري دانشگاه هاي محلي در مورد آنها تحقيق کنيم. دکتر «زارع» در ادامه از تغيير شرايط در آينده سخن گفت و اظهار اميدواري کرد که فکر مي کند در آينده وضعيت فرق خواهد کرد. وي گفت: «بايد درها باز شود و به دانشجويان اجازه داده شود به موسسه آمده و به تحقيق بپردازند. اگر اين کار را نکنيم، جايگاه مان را از دست خواهيم داد.»
کمک به فرد مارگزيده
متاسفانه مردم ما آگاهي چنداني در مورد مارگزيدگي و عقرب زدگي و حتي مراجعه به مراکز درماني که در اين زمينه فعاليت مي کنند، ندارند. دکتر «زارع» ضمن بيان اينکه فرد مارزده يا عقرب زده نبايد تحت هيچ عنوان با درمان منطقه يي درمان شود، گفت: در اولين فرصت، مصدوم بايد به بيمارستان منتقل و تحت درمان اختصاصي قرار بگيرد. وي در ادامه به ضرورت گنجاندن يک واحد درسي در رشته هاي پزشکي اشاره کرده و گفت: «متاسفانه در رشته پزشکي هيچ واحد درسي در رابطه با مارگزيدگي و عقرب زدگي و چگونگي برخورد با مصدومان تدريس نمي شود و اطلاعات بسياري از پزشکان ما نيز در اين زمينه مطابق با اطلاعات روز نيست و همين مساله ايجاب مي کند که يک واحد درسي در رابطه با گزيدگي ها )خصوصاً مارگزيدگي و عقرب زدگي( در رشته هاي پزشکي گنجانده شود.» اما مهمترين پارامتر براي کمک هاي اوليه در درمان مارگزيدگي داشتن آرامش و آرام کردن شخص مصدوم است که حتي الامکان هيجانش کم شود، چون داشتن هيجان باعث افزايش سرعت جريان خون شده و سم خيلي سريع در بدن پخش مي شود. در اين مرحله، ضدعفوني کردن محل گزش و بستن محل گزش با پارچه تميز يا باند مي تواند موثر باشد. پس از انجام اين کارها بايد بلافاصله، مصدوم به بيمارستان منتقل شود تا درمان اختصاصي بر رويش صورت گيرد. در اغلب موارد تزريق سرم پلي والان توصيه مي شود مگر در مورد گزش مار کبرا يا کفچه مار که سرم اختصاصي يا منووالان توصيه مي شود.
زينب همتي
روزنامه اعتماد
-
تاريخچه تحقيقات در زمينه جانوران سمي ايران، به ويژه مارهاي سمي به سال 1338 بازمي گردد. در اين سال به همت دکتر «محمود لطيفي» بخش جانوران سمي در انستيتو تحقيقات واکسن و سرم سازي رازي داير شد. دکتر «عباس زارع»، رئيس بخش جانوران سمي موسسه تحقيقات واکسن و سرم سازي رازي ضمن بيان اين مطلب گفت: از همان سال، تحقيقات روي جانوران سمي و به ويژه توليد سرم ضد مارگزيدگي آغاز شد. در سال 1340 براي اولين بار سرم منووالان ضد مارگزيدگي توليد شد. تا قبل از اين تاريخ، اين سرم از خارج از کشور وارد مي شد. در سال 1347 جمع آوري عقرب هاي ايران آغاز شد. در سال 1351 در پي جمع آوري عقرب هاي ايران و شناسايي آنها، توليد سرم پلي والان ضدعقرب زدگي آغاز شد. اين موسسه در حال حاضر با توليد سرم پلي والان عليه زهر شش نوع از عقرب هاي خطرناک ايران و سرم پلي والان عليه زهر شش نوع از مارهاي خطرناک به عنوان بزرگ ترين مرکز توليد پادزهر در خاورميانه به کار خود ادامه مي دهد.
جمع آوري نمونه ها
مارها به سه دسته سمي، نيمه سمي و غيرسمي تقسيم مي شوند. در ايران بيش از 60 گونه مار شناسايي شده اند که 20 نوع آنها سمي و بقيه غيرسمي و نيمه سمي هستند. از بين مارهاي سمي ايران، 6 گونه داراي فراواني نسبي بوده و خطرناک هستند که اين بخش مسووليت توليد پادزهر عليه آنها را به عهده دارد. براي توليد پادزهر به سم عقرب ها و مارهاي گوناگون نياز است که صياداني در سراسر کشور با داشتن مجوز از موسسه رازي، مارها و عقرب هاي مورد نياز موسسه را تامين مي کنند. به گفته دکتر «ابوالفضل اکبري»، رئيس بخش ايمينولوژي و توليد پلاسما و عضو هيات علمي موسسه رازي سالانه نزديک به دو هزار حلقه مار سمي به موسسه آورده مي شود. اين مارها بيشتر از مارهاي کبرا، افعي گرزه، افعي قفقازي، افعي زنجاني، مار شاخدار و مار جعفري هستند. از دو هزار حلقه ماري که به انستيتو آورده مي شود 200 تا 250 حلقه، مار کبرا و افعي گرزه و بقيه از چهار گونه ديگر هستند. مارهايي که معمولاً به انستيتو آورده مي شوند توسط 10 الي 12 صيادي که توسط موسسه آموزش ديده و داراي مجوز رسمي از انستيتو سرم سازي رازي هستند به انستيتو تحويل داده مي شوند. اين صيادان، شناخته شده بوده و به سازمان حفاظت محيط زيست نيز معرفي شده اند. اين صيادان معمولاً از نواحي مارخيز کشور مثل استان خراسان، آذربايجان و استان مرکزي نمونه برداري مي کنند. مارها و عقرب ها پس از تحويل از صيادان به مدت دو هفته قرنطينه مي شوند تا ضدعفوني و عاري از انگل شوند. معمولاً، سم گيري پس از قرنطينه به عمل مي آيد.
سم گيري
سم گيري از مار توسط افراد مجرب و خبره با باز کردن دهان مار، ماساژ دادن و تحريک غده سمي که در پشت چشم و بالاي سر مار قرار دارد انجام مي گيرد. سم از داخل کانالي که در دندان نيش مار وجود دارد، به دست مي آيد. براي تهيه سم مار در گروه الاپيده مانند کبرا، از يک شيشه مخصوص استفاده مي شود. رنگ سم در انواع مارها متفاوت است. ممکن است سفيد روشن يا کدر يا زرد روشن يا نارنجي يا متمايل به قهوه يي باشد. گاهي سم مترشحه از غده هاي سمي چپ و راست مار از حيث کميت و کيفيت با هم متفاوتند و اين تفاوت در جنس هاي نر و ماده مارهايي که از يک نوعند نيز مشاهده مي شود. مقدار سم کبراي نر بيشتر از سم کبراي ماده است ولي اين نسبت در گروه افعي ها صدق نمي کند. سم کبراي مسن و تيره رنگ بيشتر از کبراي جوان و کم رنگ است. مقدار سم مار کبرا بيش از انواع ديگر است. به طور کلي از لحاظ ميزان ترشح سم و قدرت کشندگي آن، مار کبرا، مار جعفري، گرزه مار و مار شاخدار به ترتيب از ساير انواع ديگر مارهاي سمي ايران خطرناک تر هستند. اغلب مقدار سم نوزادان مارهاي سمي براي کشتن يک فرد بالغ کافي است و گاهي مقدار تزريق سم به شکار کمتر است. اين مورد به بلندي و کوتاهي دندان سمي مار بستگي دارد. سم گيري از عقرب با تحريک الکتريکي آخرين بند دم عقرب )که غده سمي عقرب در آنجا قرار دارد( انجام مي شود.
دکتر «اکبري» درباره تعداد دفعات سم گيري از مارها گفت: «از آنجا که در سم گيري از افعي ها به غدد ترشحي شان فشار وارد مي شود احتمال عفوني شدن غدد و آسيب مارها بسيار زياد است. بنابراين در مورد افعي ها تنها سم گيري اوليه براي ما مهم است اما در مورد کبراها چنين نبوده و مي توان 3 الي 4 بار آنها را سم گيري کرد. مارها معمولاً بعد از سم گيري براي فعاليت هاي آموزشي يا کارهاي تحقيقاتي ديگر مورد استفاده قرار مي گيرند. به عنوان مثال، براي انجام کارهاي سيتولوژيک و تهيه کاريوتايپ مارها از مغز استخوان ستون فقرات آنها نمونه گرفته مي شود. تعدادي نيز براي استفاده در دبيرستان ها، دانشگاه ها و ساير مراکز تحقيقاتي فيکس شده و در اختيار اين مراکز قرار داده مي شود.» دکتر «زارع» با بيان اينکه تهيه سم مار و سرم مارگزيدگي ايجاب مي کرده است که برنامه انستيتو بر پايه جمع آوري مارهاي سمي تنظيم شود، اظهار داشت که در آينده قرار است با همکاري سازمان حفاظت محيط زيست برنامه يي براي بازگرداندن مارها به طبيعت اجرا شود تا ضمن آنکه با مارگزيدگي مقابله مي شود در حفظ توازن عوامل گوناگون طبيعت هم کوششي شده باشد.
تزريق سم به اسب
از آنجا که قدرت آنتي ژنيسيته سم پايين است، تزريق سم به اسب باعث توليد پادزهر در بدنش نمي شود. براي اين منظور ياورهايي وجود دارند. اين ياورها به سم اضافه شده و بعد به اسب تزريق مي شوند. دکتر «زارع» در خصوص استفاده از ياورها خاطرنشان شد که هدف از استفاده از ياورها به معناي ضعيف کردن سم نيست، بلکه هدف کاهش انتشار سم به جريان خون است. در مورد سم عقرب و مار نتايج آزمايش ها نشان داده است که نبايد سم ضعيف شود. اگر سم ضعيف شود خاصيت آنتي ژنيسيته خود را از دست مي دهد. تعداد اسب هاي موجود براي توليد پادزهر 250 راس اسب 300 تا 500 کيلوگرمي است که همگي سالم و در محدوده سني 4 تا 9 سال قرار دارند. بسته به نوع تزريق و نوع سم به کار رفته، از 5 تا 9 بار در يک دوره به آنها سم تزريق مي شود. پس از کامل شدن دوره تزريق که حدوداً شش ماه به طول مي انجامد يک مرحله استراحت به اسب داده مي شود که حدود 7 تا 10 روز است. در مرحله بعد براي تهيه پلاسما از اين حيوانات خونگيري مي شود. مرحله بعد از خونگيري، تهيه پلاسما است. تهيه پلاسما با افزودن ماده ضد انعقاد به خون اسب انجام شده و پس از ته نشين شدن گلبو ل هاي خوني، مايع رويي )پلاسما( جدا مي شود. اين پلاسما حاوي پادزهر است که توسط سيستم ايمني اسب توليد شده است. سپس پلاسما از نظر ميزان خنثي کنندگي زهر کنترل شده و براي مراحل بعدي به بخش تصفيه سرم ارسال مي شود. در بخش تصفيه سرم، روي پلاسماي ايمن شده طبق پروتکل هاي خاص مراحل مختلفي از جمله رقيق کردن، رسوب دهي پروتئين هاي اختصاصي و هضم آنزيمي انجام مي گيرد و در نهايت محلولي که حاصل مي شود حاوي گاماگلبولين هاي اختصاصي ضد سم است که توسط فيلترهاي استريل کننده، استريل شده و در نهايت به عنوان پادزهر بالک شناخته مي شود. براساس مجموعه دستورالعمل هاي بهداشت جهاني روي پادزهرهاي بالک آزمايش هاي کنترلي انجام مي شود و در صورت مثبت بودن تمام آزمايش ها، مجوز فرمولاسيون نهايي داده مي شود. فرمولاسيون نهايي شامل تنظيم دقيق تيتر پادزهر براساس پروتکل سازمان بهداشت جهاني و افزودن نگهدارنده هاي مورد نياز است. در مرحله بعد از فرمولاسيون نهايي، نمونه گيري انجام مي شود و به بخش کنترل کيفيت ارسال مي شود. پادزهر در بخش کنترل کيفيت تحت آزمايش هاي کنترلي قرار گرفته و پس از تاييد نهايي مجوز تقسيم و بسته بندي داده مي شود. پس از تقسيم و بسته بندي مجدداً آمپول ها توسط بخش کنترل کيفيت آزمايش مي شوند. در صورت مثبت بودن جواب آزمايش ها به صورت محصول نهايي توسط وزارت بهداشت توزيع مي شود. محصول نهايي براي سرم هاي ضدمار در آمپول هاي 10 ميلي ليتري و براي سرم هاي ضدعقرب در آمپول هاي 5 ميلي ليتري است.
بحث کيفيت پادزهر
«هر دارويي که ساخته مي شود اگر برخي اصول خاص داروسازي در آن رعايت نشود، ممکن است تب زا باشد.» دکتر «زارع» در خصوص کيفيت پادزهرهاي توليدي انستيتو رازي گفت: «طي 6 الي 7 سال اخير است که ما موفق شديم تب زايي را از پادزهرها حذف و به استاندارد جهاني برسيم.» در ادامه دکتر «محمدپور»، معاون تحقيق واحد تهيه سم و سرم موسسه رازي در خصوص کيفيت پادزهرها اظهار داشت: «براي اينکه پادزهري که در بدن اسب توليد مي شود به فرآورده يي تبديل شود که قابل تزريق به انسان باشد بايد خصوصيات ويژه يي داشته باشد و از يک سري استانداردهاي بين المللي تبعيت کند، به عنوان مثال 1-بايد ايمن بوده و در کوتاه مدت يا درازمدت عارضه جانبي ايجاد نکند. 2- تب زايي نداشته باشد.3- قدرت لازم براي خنثي سازي سمومي که به بدن وارد شده است، داشته باشد. 4- در همان لحظه يي که تزريق مي شود در مصدوم ناراحتي ايجاد نکند تا مصدوم پذيرش لازم براي دارو را داشته باشد.» دکتر «محمدپور» در ادامه خاطرنشان کرد: «فرآورده هاي توليدي اين موسسه از نظر کيفيت مطابق با استانداردهاي اروپايي است و بر اساس اين استانداردها توليد مي شوند.» وي در مورد ميزان پادزهر توليد شده در موسسه گفت: «ما به طور کامل مصرف داخل را تامين کرده و در کنار تامين احتياج هاي داخلي، صادراتي را نيز به کشورهاي ديگر به ويژه کشورهاي همسايه و حتي برخي کشورهاي اروپايي نيز داريم. هر سال حدود 50 هزار آمپول پادزهر ضدسم مار و حدود 70 هزار آمپول ضدسم عقرب به تقاضاي وزارت بهداشت براي مصرف داخلي توليد و نزديک به 10 هزار آمپول به کشورهاي خارجي مانند اردن و باغ وحش هاي اروپا صادر مي شود.»
سرم چيست
سرم ضدمارگزيدگي يا عقرب زدگي به موادي اطلاق مي شود که خاصيت خنثي کنندگي سم مار يا زهر عقرب را داشته باشند. اين سم کم و بيش هترولوگ است و با ايمن سازي حيوان عليه سموم مار تهيه مي شود. سرم هاي ضدمارگزيدگي به روش آنزيماتيک يا هضم با پپسين و فراکسيون کردن با سولفات آمونيوم، تصفيه و تغليظ مي شوند. اين سرم حاوي اندکي فنل است. سرم ضدمارگزيدگي نام هاي مختلفي دارد. سرم هاي موجود در بازار ايران که ساخت انستيتو رازي است به صورت پلي والان در آمپول هاي 10 سانتي متر مکعبي به نام «پلي والان آنتي ونوم» همراه با دستورالعمل و تاريخ مصرف عرضه مي شود. اين سرم بر ضد سم 6 نوع افعي )گرزه مار، مار شاخدار، مار جعفري، افعي دماوندي، افعي زنجاني و افعي قفقازي( و يک نوع کبراي ايران يا کفچه مار است. سرم هاي منووالان يا اختصاصي که بر ضد سم هر يک از انواع مارهاي ياد شده تهيه مي شود فقط در انستيتو رازي موجود است. ارزش درماني هر يک از سرم ها بستگي به ميزان قدرت خنثي کننده سم در هر سانتي متر مکعب سرم دارد. با سپري شدن تاريخ مصرف سرم، ارزش درماني آن از بين مي رود و اگر سرم حالت کدر و شيري رنگ پيدا کند ديگر قابل مصرف نيست. مقدار تجويز سرم ضد مارگزيدگي به يک بيمار به قدرت خنثي کنندگي سم، نوع ميزان ترشح سم هر مار و علائم باليني بستگي دارد. به طور کلي در حالات خفيف مارگزيدگي، تزريق يک يا دو واحد و در حالت سخت بيماري، دو تا شش واحد سرم پلي والان ضدمارگزيدگي تجويز مي شود. در موارد سخت، 10 واحد و حتي بيشتر و گاهي تا 30 واحد يعني 300 سانتي متر مکعب سرم براي يک بيمار مصرف شده که اين مقدار خطرناک است و نبايد تجويز شود.
تحقيق در زمينه اثرات درماني سموم
دکتر «زارع» با بيان اينکه هنوز زمينه سازي لازم براي تهيه دارو از سموم مار و عقرب در ايران انجام نشده و در حال حاضر تنها پادزهر توليد مي شود، گفت: «کشورهاي خارجي در تلاشند از سم مار و عقرب براي درمان بيماري هاي قلبي عروقي و ضدانعقاد خون و حتي تهيه کيت هاي آزمايشگاهي استفاده کنند اما سم مار و عقرب در ايران تاکنون هيچ استفاده دارويي نداشته و تنها به عنوان پادزهر کاربرد داشته است.» وي گفت: «سياستگذاري اين بخش در آينده بر اين است که به اثرات درماني سم ها روي برخي بيماري ها مثل ام.اس بپردازد.» دکتر «زارع» ضمن استقبال از اجراي طرح هاي تحقيقاتي مشترک با دانشگاه ها و مراکز تحقيقاتي ديگر اعلام کرد: «ما نمي توانيم به تنهايي کار کنيم و شديداً از حضور دانشجويان و دانشگاهيان استقبال مي کنيم تا با کمک آنها کارهاي کاربردي انجام دهيم چرا که کشور ايران از معدود کشورهايي است که از لحاظ تعداد گونه هاي مار و عقرب بسيار غني است و همين مساله بيانگر ضرورت انجام کارهاي تحقيقاتي بيشتر در اين زمينه است.» به گفته وي هنوز روي سم مارهاي دريايي هيچ تحقيقي انجام نشده است. ما قصد داريم در آينده با همکاري دانشگاه هاي محلي در مورد آنها تحقيق کنيم. دکتر «زارع» در ادامه از تغيير شرايط در آينده سخن گفت و اظهار اميدواري کرد که فکر مي کند در آينده وضعيت فرق خواهد کرد. وي گفت: «بايد درها باز شود و به دانشجويان اجازه داده شود به موسسه آمده و به تحقيق بپردازند. اگر اين کار را نکنيم، جايگاه مان را از دست خواهيم داد.»
کمک به فرد مارگزيده
متاسفانه مردم ما آگاهي چنداني در مورد مارگزيدگي و عقرب زدگي و حتي مراجعه به مراکز درماني که در اين زمينه فعاليت مي کنند، ندارند. دکتر «زارع» ضمن بيان اينکه فرد مارزده يا عقرب زده نبايد تحت هيچ عنوان با درمان منطقه يي درمان شود، گفت: در اولين فرصت، مصدوم بايد به بيمارستان منتقل و تحت درمان اختصاصي قرار بگيرد. وي در ادامه به ضرورت گنجاندن يک واحد درسي در رشته هاي پزشکي اشاره کرده و گفت: «متاسفانه در رشته پزشکي هيچ واحد درسي در رابطه با مارگزيدگي و عقرب زدگي و چگونگي برخورد با مصدومان تدريس نمي شود و اطلاعات بسياري از پزشکان ما نيز در اين زمينه مطابق با اطلاعات روز نيست و همين مساله ايجاب مي کند که يک واحد درسي در رابطه با گزيدگي ها )خصوصاً مارگزيدگي و عقرب زدگي( در رشته هاي پزشکي گنجانده شود.» اما مهمترين پارامتر براي کمک هاي اوليه در درمان مارگزيدگي داشتن آرامش و آرام کردن شخص مصدوم است که حتي الامکان هيجانش کم شود، چون داشتن هيجان باعث افزايش سرعت جريان خون شده و سم خيلي سريع در بدن پخش مي شود. در اين مرحله، ضدعفوني کردن محل گزش و بستن محل گزش با پارچه تميز يا باند مي تواند موثر باشد. پس از انجام اين کارها بايد بلافاصله، مصدوم به بيمارستان منتقل شود تا درمان اختصاصي بر رويش صورت گيرد. در اغلب موارد تزريق سرم پلي والان توصيه مي شود مگر در مورد گزش مار کبرا يا کفچه مار که سرم اختصاصي يا منووالان توصيه مي شود.
زينب همتي
روزنامه اعتماد
+ نوشته شده در ساعت توسط MMD bostani
|