هميشه هنگام صحبت و يا مطالعه در مورد ماهيان، موضوع بسيار متنوع و گسترده‌اي در برابر انسان قرارمي‌گيرد، زيرا ماهيان، موجوداتي هستند که در شرايط بسيار متنوع محيطي زندگي مي‌کنند.

از ميان اين شرايط ،مي‌توان به موارد زير اشاره كرد: عمق آب، ميزان شوري، دماي آب و ميزان اكسيژن. ماهيان در آب‌هاي کم عمق يا عميق‌ترين مناطق اقيانوس‌ها، در آب‌هاي شيرين يا آب‌هاي شور و در آب‌هاي نواحي قطبي يا آب‌هاي گرم استوايي زندگي مي‌کنند.

آبزيان آکواريومي، ساليان طولاني در کشور ما توسعه يافته و به‌عنوان تنها جانوران خانگي آبزي جاي خود را در بسياري از منازل پيدا کرده اند كه شادي، آرامش و زيبايي را به‌همراه دارند. از جمله اين موجودات مي‌توان از ماهيان قرمز حوض نام برد که سال‌هاست زينت بخش سفره‌هاي هفت سين در ايام نوروزاست.

کشور ما امکانات و ظرفيت مناسبي براي پرورش ماهيان زينتي آب‌هاي شور و شيرين دارد و در سال‌هاي اخير شاهد رشد چشمگيراين صنعت در کشور بوده‌ايم. در ميان حيوانات خانگي، آبزيان سهم مهمي را به خود اختصاص مي‌دهند، به‌طوري‌که تنها در آمريکاي شمالي ساليانه در حدود 350 ميليون دلار در اين حرفه هزينه مي‌گردد. لازم به توضيح است که نگهداري آبزيان زينتي علاوه بر مسائل تجاري و سرگرمي، بعنوان يک راه موثر در پيشگيري و درمان برخي بيماري‌ها و اختلالات روحي پيشنهاد شده است.

نگهداري ماهي توسط انسان از زماني‌که تاريخ ثبت شده، وجود داشته است و حتي اين موضوع در تصاوير و نوشته هاي موجود در اهرام مصر نيز ديده مي‌شود. در روم باستان ماهيان در تانکرهاي خاص و استخرها پرورش داده مي‌شد و همچنين شهر ناپل به داشتن سيستم‌هاي پرورش حرفه اي معروف بوده است که البته تمامي اين موارد در زمينه پرورش ماهيان خوراکي بوده است.

با‌توجه به شواهد و مدارک موجود، چيني‌ها نخستين كساني بودند که در حدود 1000 سال قبل مبادرت به نگهداري و پرورش ماهيان زينتي كردند و ماهي گلد فيش (Gold Fish) که در حال حاضر نيز جزو ماهيان محبوب آکواريوم داران است، در آن زمان نيز ماهي مورد علاقه آنان بوده است.

اين ماهي در آن زمان در ظروف مخصوصي که بدنه مات داشتند نگهداري مي‌شد زيرا در آن زمان عقيده بر اين بود که اين ماهي از بالا زيباتر به نظر مي‌رسد. ژاپني ها نيز که علاقه زيادي به اين ماهي داشتند، علوم مربوط به تکثير، پرورش و ايجاد رنگ‌هاي زيبا در اين ماهي را کامل‌تر كردند. اين ماهي در اواسط قرن 17 به اروپا معرفي شد و اولين کتب و نوشته‌ها در اين رابطه مربوط به اواسط قرن 19 است.

آكواريوم يعني چه؟

آکواريوم ( Aquarium) از دو کلمه Aqua (در زبان لاتين به معني آب) و Vivarium (محلي با ديواره شفاف براي نگهداري و تماشاي حيوانات کوچک به‌طوري‌که رفتار آنها قابل مشاهده باشد) تشکيل شده است و به‌معني ظروف جعبه‌اي‌شکل، داراي ديواره شفاف و حاوي آب است و جهت نگهداري ماهيان، موجودات و گياهان آبزي استفاده مي‌‌شود.

البته لازم به توضيح است که برخي از اين تعاريف در حال حاضر تغيير کرده است. به‌عنوان مثال آکواريوم‌ها داراي اشکال متنوعي شده اند و صرفا جعبه‌اي‌شکل نيستند و داراي اندازه‌هاي بسيار متفاوت هستند از انواع کوچک خانگي تا آکواريوم‌هاي بزرگي که کوسه ماهيان، شيرهاي دريايي، هشت پاها و لاک‌پشت‌هاي دريايي را در خود جاي مي‌دهند. آکواريوم ها بدون در نظر گرفتن اشکال و اندازه آنها، از نظر کاربرد به 3‌دسته تقسيم مي‌شوند:

1 - آکواريوم هاي نگهداري که براي نگهداري،تکثير و پرورش مورد استفاده قرار مي‌گيرند

2 - آکواريوم هاي قرنطينه‌اي که مي‌توان گفت نقش بسيار مهمي در پيشگيري از بيماري‌ها دارد و جهت نگهداري ماهيان جديد قبل از ورود به سيستم پرورش استفاده مي‌‌شود. بايد توجه داشته باشيم ماهيان و ساير موجودات آبزي جديد قبل از ورود به آکواريوم‌هاي پرورشي بايد جهت پيشگيري از آلودگي‌ها و بيماري‌هاي احتمالي و همچنين عادت به محيط جديد مدت 2 هفته در قرنطينه باشند.

نگهداري در اين محل، ابتدا در همان آبي که اين موجودات در آن حمل شده اند انجام مي‌شود و اين آب به مرور (تعويض سريع آب به‌علت تغيير ناگهاني درجه حرارت و فاکتورهاي ديگر آب باعث وارد آمدن استرس شديد به ماهيان و در نتيجه تلفات ناگهاني و بروز بيماري را به‌دنبال خواهدداشت) با آب جديد تعويض مي‌شود.

3 - آکواريوم هاي درماني كه براي درمان بيماري‌ها و نگهداري ماهيان بيمار مورداستفاده قرار مي‌گيرد.

نكاتي براي بهداشت

در زمينه ساخت و محل قرارگرفتن آکواريوم هم رعايت نکات ذيل توصيه مي‌شود:

1 - ساختار مناسب: به‌طوري‌که توانايي نگهداري حجم زياد آب و در نتيجه وزن ناشي از آن را داشته باشد. همچنين در ساخت آکواريوم‌ها بايد از به‌کار بردن فلز به‌خصوص در نقاطي که در تماس با آب هستند اجتناب شود. اين موضوع در مورد آکواريوم هاي آب شوربا توجه به خورندگي زياد آب شور براي فلزات، اهميت بسيار بيشتري دارد .

2 - محل قرار گرفتن آکواريوم در منازل نبايد در معرض نور مستقيم خورشيد باشد. زيرا علاوه بر بالابردن درجه حرارت آب، باعث رشد زياد جلبک‌ها بر روي ديواره آکواريوم مي‌‌شود که منظره نامناسبي را ايجادكرده و رشد جلبک‌ها مشکلات خاص خود مانند نوسانات ميزان اکسيژن آب و مسموميت‌هاي احتمالي ماهيان را درپي دارد.

3 - محل قرار گرفتن آکواريوم در منازل نبايد در معرض جريان مستقيم هوا باشد زيرا باعث کاهش دماي آب مي‌‌شود.

4 - آکواريوم بايد در محلي قرار گيرد که مانعي براي تردد افراد نباشد زيرا در اين موارد ضربه هاي فيزيکي وارد شده برآن (در اثر رفت و آمد)، يک استرس محيطي براي ماهيان است.

5 -داشتن محل مستقل جهت تامين جريان برق ، به‌طوري‌که استفاده از وسايل برقي ديگر منجر به قطع برق آکواريوم حتي براي يک زمان کوتاه نشود. رعايت بهداشت آکواريوم، تامين کيفيت مناسب آب و در نتيجه وجود ماهيان سالم و شاداب و دارابودن يک محيط زيبا نياز به رعايت نکاتي دارد که هر کدام به نوبه خود اهميت زيادي دارند. ماهيان آکواريومي به 2 گروه ماهيان آب شور و ماهيان آب شيرين تقسيم مي‌شوند که ماهيان آب شيرين نيز با توجه به دماي آب مناسب براي آنها خود داراي 2گروه هستند:

1 - ماهيان نواحي گرمسيري يا Tropical Fish که دماي آب مورد نياز آنها در حدود 24 درجه سانتيگراد است.

2 - ماهياني که در درجه حرارت پايين‌تر زندگي مي‌کنند و Cool Water Fish نيز نام دارند که حرارت مورد نياز اين ماهيان در حدود 20 درجه سانتيگراد است. از گروه اول مي‌توان از ماهيان پيرانا، ديسکاس، فايتر و از گروه دوم مي‌توان ماهي گلد فيش را نام برد. لازم به توضيح است که ارقام ذکر شده جهت فاکتورهاي آب مانند دما، اکسيژن و ... ارقامي کلي است و بايد توجه داشت که نيازهاي اين ماهيان بسته به جنس و گونه آنها متفاوت است که مطالعه و يادگيري در مورد نيازهاي هر گروه از ماهيان جهت پرورش صحيح آنها الزامي است.

ماهيان در آکواريوم

از عوامل مهم درنگهداري ماهيان در محيط آکواريوم، ميزان تراکم وشناخت خصوصيات رفتاري وفيزيولوژيک ماهيان است که در بسياري موارد توجه زيادي به آن نمي‌شود. مهم‌ترين اين نکات عبارتند از:

1 - ميزان تراکم ماهيان در آکواريوم از عوامل بسيار مهمي است که بايد در نظر گرفته شود، زيرا علاوه بر اين‌که تراکم زياد به‌عنوان يک استرس محسوب مي‌‌شود، باعث افزايش انتقال بيماري‌ها شده، و آلودگي آب و رقابت ناسالم غذايي را نيز باعث مي‌‌شود. فضاي مناسب (از کف آکواريوم) به ازاي هر ماهي در آکواريوم 12 اينچ مربع در ماهيان تروپيکال،30 اينچ مربع در ماهيان cool water و 48 اينچ مربع در ماهيان آب شور است. (هر اينچ مربع معادل 25/6 سانتي‌متر مربع است).

2 - خصوصيات رفتاري و فيزيولوژيک ماهي: در اين زمينه بايد توجه داشت که ماهيان يک آکواريوم بهتر است در زمينه تغذيه، رژيم غذايي مشابهي داشته باشند و در غير اين صورت ميزان فيلتراسيون آب به طور صحيح انجام شود. زيرا مواد دفع‌شده از بدن ماهيان گوشتخوار با توجه به پروتئين بالاي غذاي آنها متفاوت است. همچنين از نگهداري توام ماهيان مهاجم با ساير ماهيان خودداري گردد.

3 - فاکتورهاي آب: مهم‌ترين فاکتورهاي آب عبارتند از: حرارت آب،‌ ميزان اکسيژن محلول در آب، اسيديته آب، آمونياک( که به‌طور طبيعي سمي‌ترين ترکيب موجود در آب است که از متابوليسم بدن ماهي ناشي مي‌شود.)، نيتريت‌ها (که بعد از آمونياک سمي‌ترين ترکيب آب است) و نيترات ها. براي اندازه‌گيري اين مواد، کيت هاي مناسب در بازار موجود است که به سهولت قابل دسترسي و استفاده است. توجه كنيد كه اندازه گيري و تنظيم فاکتورهاي فوق براي آکواريوم‌داران از نکات مهم جهت مديريت آب آکواريوم است.

درخصوص ميزان نور هم( به‌عنوان منبع نور) براي آکواريوم خانگي با عمق تقريبي 40 سانتي متر ميتوان به ازاي هر 30 سانتي‌متر از طول آکواريوم، از يک لامپ 60 واتي تنگستن يا يک لامپ 20واتي فلورسنت استفاده كرد. مدت زمان روشنايي در يک آکواريوم به‌طور معمول روزانه 10 تا 15 ساعت در نظر گرفته مي‌شود که در صورت وجود گياهان طبيعي در آن اين زمان به 8 تا 10 ساعت کاهش مي‌يابد.

ميزان مصرف آب هم يك فاكتور ديگر است. آب يک آکواريوم هميشه در گردش است و ميزان تعويض آب بايد به نحوي باشد که 25درصد آب آن در مدت زمان يك تا4 هفته (بسته به ميزان تراکم و نوع ماهيان) جايگزين شود.

بيماري‌ها و درمان
در اينجا ذکر اين نکته ضروري است که تشخيص و درمان بيماري در ماهيان آکواريومي بايد توسط دامپزشک متخصص انجام گيرد و از هرگونه درمان خودسرانه اجتناب شود. آکواريوم هاي درماني بايد داراي سيستم خروجي آب جداگانه باشند و از تخليه آب اين آکواريوم ها در فاضلاب‌هاي شهري خودداري شود.

در هنگام درمان، داروي مورد استفاده بايد ابتدا در گروه کوچکي از ماهيان بيمار استفاده گردد و در صورت داشتن تاثير مطلوب و عدم بروز برخي مسموميت‌هاي احتمالي روي ساير ماهيان بيمار نيز مورد استفاده قرار گيرد.

توجه به اشتها، خصوصيات رفتاري و ظاهري، شناي ماهيان و تغييرات آنها در تشخيص به موقع بيماري‌ها نقش مهمي دارد و اين نکته‌اي است که پرورش‌دهندگان ماهيان آکواريومي بايد توجه زيادي به آن داشته باشند.

از جمله رفتارهاي غيرطبيعي که بطور مثال بر اثر به‌هم خوردن وضعيت طبيعي آب و يا بروز بيماري‌ها قابل مشاهده است مي‌توان به‌طور نمونه به موارد زير اشاره كرد: شناي طبيعي و تنفس سخت، تنفس سريع و شنا در سطوح پائين، پرش به ديواره و واردآوردن ضربه به اشياي زينتي آکواريوم، کاهش وزن و متورم بودن شکم، گهگاه هيجان زده بودن و حرکات سريع باله‌ها، خوابيدن در کف، کدورت چشم، لکه هاي پوستي، شناي عمودي و بسياري موارد ديگر.
-دكترپوريا صدرايي فر